od grudnia 1943 polscy żołnierze są przerzucani do włoch (głównie przez tarent). 2 korpus we włoszech liczy około 48 tysięcy żołnierzy (kwiecień 1944) i wchodzi w skład 8 armii brytyjskiej. po wylądowaniu, polakom zostają powierzone działania obronne na linii rzeki sangro i u źródeł volturno i rapido z wysuniętymi stanowiskami w górach mainarde, a następnie wzięcie udziału w czwartej bitwie o monte cassino na najtrudniejszym jej odcinku obsadzonym przez elitarne jednostki niemieckie. od stycznia 1944 alianci bezskutecznie i kosztem wielkich strat osobowych starają się przełamać linię gustawa. bombardowania w lutym i marcu przez lotnictwo (głównie amerykańskie) opactwa i miasta cassino zamieniają je w trudne do zdobycia ruiny. w walkach o cassino trwających w sumie 5 miesięcy uczestniczą żołnierze ze wszystkich kontynentów.

 

w nocy 11 maja 1944 po długich i trudnych przygotowaniach rozpoczyna się decydująca, czwarta bitwa o przełamanie linii gustawa poprzez wykonanie dwóch operacji okrążających wzgórze klasztorne monte cassino. celem polskiego ataku jest zdobycie masywu górskiego monte cassino-monte cairo, co ma ułatwić natarcie brytyjskie, wsparte przez korpus kanadyjski w dolinie rzeki liri, podczas gdy korpus francuski naciera na góry aurunci. 5 dywizja kresowa piechoty ma za zadanie zdobycie przełęczy widmo, wzgórza 575 i sant’angelo (601 m); jednocześnie 3 dywizja strzelców karpackich ma opanować wzgórza 593 (monte calvario) i 569 drogą przez gardziel i płaskowyż massa albaneta. operacja ma zagrozić niemcom odcięciem dróg odwrotu, a przez to zmusić ich do wycofania się ze wzgórza klasztornego, dominującego nad drogą casilina nr 6. pierwsze natarcie 12 maja, pomimo zaciekłych walk i przy dużych stratach, choć nie przynosi zamierzonego sukcesu taktycznego, osiąga swój cel operacyjny. o godz. 18.00 gen. anders otrzymuje od dowódcy 8 armii gen. olivera leese’ a pochwałę za związanie znacznych sił nieprzyjaciela i zadanie mu dużych strat, co umożliwiło brytyjczykom postęp w dolinie liri.

 

16 maja wieczorem rozpoczyna się drugie natarcie, które prowadzi do opanowania przez 16 batalion 5 kdp górnej części widma. 17 i 18 maja trwają zacięte walki batalionów 5 kdp o wzgórze sant’angelo oraz 2 brygady Strzelców karpackich o wzgórze 593 (monte calvario) i masseria albaneta, które ostatecznie zostają zdobyte. 18 maja o godz. 9.45 patrol 12 pułku ułanów podolskich dociera do ruin klasztoru na monte cassino. wkrótce będzie tam wywieszona polska flaga, a później, obok niej, także flaga brytyjska. po południu polskie patrole spotykają oddziały brytyjskie na via casilina koło santa scolastica.

 

19 maja o godz. 7.10 15 batalion strzelców zajmuje wzgórze 575 i winnicę. tego samego dnia pułk ułanów karpackich i 15 pułk ułanów poznańskich dochodzą do linii hitlera na grzbiecie pizzo corno. 25 maja po dalszych zaciętych walkach, w których główną rolę odgrywają działania czołgów, grupa „bob”, w skład której wchodzi m.in. pułk 6 pancerny „dzieci lwowskich”, zajmuje piedimonte san germano. jednocześnie 15 pułk ułanów poznańskich zdobywa szczyt grzbietu pizzo corno oraz monte cairo (1669 m). zdobycie kluczowych pozycji obronnych niemców i przełamanie linii hitlera otwiera drogę do rzymu, do którego 4 czerwca wkracza amerykańska 5 armia.

 

cena zwycięstwa 2 korpusu polskiego jest bardzo wysoka: 923 poległych, 2931 rannych i 345 zaginionych (z których 251 odnaleziono). bardzo znaczna jest także liczba poległych oficerów: ok. 7 %. biorąc pod uwagę wszystkie walki stoczone wokół cassino i uwzględniając zaginionych, rannych i tych, którzy dostali się do niewoli, trwająca pięć miesięcy bitwa kosztowała 200.000 ofiar po obu stronach. liczba ofiar wśród włoskiej ludności cywilnej w rejonie cassino szacowana jest na ok. 10.000.