22 czerwca 1941 niemcy atakują zsrr. wielka brytania ofiaruje sowietom wsparcie. 30 lipca w londynie premier rządu rp na uchodźstwie władysław sikorski i ambasador zsrr w wielkiej brytanii iwan majski podpisują układ o „udzieleniu sobie wszelkiego rodzaju pomocy i poparcia w wojnie przeciwko hitlerowskim niemcom”. 12 sierpnia rząd sowiecki ogłasza „amnestię” dla polskich obywateli przetrzymywanych w więzieniach, obozach pracy i na zesłaniu w zsrr. 14 sierpnia zostaje podpisana polsko-sowiecka umowa wojskowa o utworzeniu armii polskiej w zsrr pod dowództwem generała władysława andersa, zwolnionego z więzienia nkwd na łubiance. armia tworzy się w południowej rosji, a jej sztab mieści się w buzułuku. brakuje żywności, umundurowania, broni. brakuje też tysięcy oficerów, którzy nie zgłaszają się na apel. jeszcze nie wiadomo, że zostali zamordowani w katyniu i innych miejscach kaźni. aby zasilić sztab, do armii dołącza grupa polskich wyższych oficerów z wielkiej brytanii. styczeń-luty 1942: armia polska zostaje przesunięta do kazachstanu, kirgizji i uzbekistanu, ze sztabem w jangi-julu. 1941-1942: z wycieńczenia i chorób umiera ponad trzy tysiące żołnierzy. od marca 1942 do stycznia 1943 dzięki usilnym staraniom gen. andersa i na podstawie ustaleń władz brytyjskich ze stalinem odbywa się stopniowa ewakuacja armii polskiej z zsrr do iranu. przetransportowanych zostanie ok. 77 tys. żołnierzy (w tym 4628 niepełnoletnich rekrutów) i ok. 39 tys. cywilów (w tym 18 tys. dzieci), w sumie ponad 115 tys. osób. jest to największy liczebnie w całym okresie stalinizmu exodus byłych więźniów łagrów poza granice zsrr.